Ustrój wspólności majątkowej może zostać zasadniczo zniesiony na 2 sposoby:
Uprawnienie ustanowienia rozdzielności majątkowej wbrew woli drugiego małżonka jest osobistym uprawnieniem każdego z małżonków. Oprócz małżonków legitymację do wszczęcia postępowania ma również prokurator, który może wszcząć postępowanie na rzecz określonego małżonka (art. 55 KPC ).
Zgodnie z art. 52 § 1 KRiO ustanowienia rozdzielności majątkowej można żądać tylko z ważnych powodów.
Pojęcie ważnych powodów nie zostało sprecyzowane przez ustawodawcę, nie mamy zatem zamkniętego katalogu ważnych powodów,
które umożliwiałby ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd.
W każdej rozstrzyganej sprawie to do sądu należy decyzja w sprawie doprecyzowania treści pojęcia ważnych powodów.
Zwłaszcza przy próbie określenia ważnych powodów bierze się pod uwagę sytuacje/okoliczności, w której dalsze trwanie wspólnoty majątkowej zagrażałoby interesom rodziny lub interesom drugiego ze współmałżonków.
W doktrynie wyróżnia się następujące powody podane jedynie dla okazania przykładu ustanowienia rozdzielności:
Jak zostało to sprecyzowane na wstępie, ustrój wspólności majątkowej może zostać zniesiony na dwa sposoby. Opiszmy najpierw ścieżkę notarialną.
Sporządzony dokument nie nazywa się intercyzą, jednak w potocznej mowie w dalszym ciągu jest tak nazywany.
Właściwy dokument sporządza notariusz. Inna (nienotarialna) forma umowy o zniesieniu wspólnoty majątkowej jest nieważna (wynika to z art. 47 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
U notariusza każdy z małżonków swoim podpisem zaświadcza, że godzi się na takie rozwiązanie.
Małżonkowie mogą na podstawie tej formy ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Każdy z małżonków oprócz majątku nabytego po zawarciu umowy, zachowuje również majątek nabyty przed zawarciem umowy.
Majątek nabyty przed zawarciem umowy należy do majątku osobistego małżonka.
Jak wskazuje Art. 514 KRiO po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa.
W sytuacjach szczególnych, gdy zaistnieje ważny powód, każdy z małżonków może żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków.
Strony mogą się porozumieć co do sposobu lub wysokości wyrównania. Jeśli nie dojdą do porozumienia - kwestię tę rozstrzygnie sąd.
Jeśli jedna osoba z małżonków przestała pracować zawodowo, a zajęła się na przykład domem i dziećmi, natomiast druga z nich pracuje i chce ustanowienia rozdzielności - warto ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Model ten w trakcie trwania małżeństwa nie różni się niczym od zwykłej rozdzielności.
Dopiero z ustaniem małżeństwa osoba, której dorobek byłby niższy, może żądać wyrównania dorobków. Jest to swoiste zabezpieczenie, najczęściej dotyczące kobiet, które nie pracowały zawodowo lub zarabiały mniej z uwagi na czas spędzony z dziećmi. Jeśli w umowie małżonkowie zawrą zapis o rozdzielności z wyrównaniem dorobków, kobieta w chwili rozwodu ma pewność, że zostanie jej przekazany dorobek w umówionej wysokości, mimo że majątek gromadzony był głównie przez mężczynę.
Art. 52 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego reguluje tzw. przymusowy ustrój majątkowy, czyli drugi sposób zniesienia małżeńskiej wspólności majątkowej – Każdy z małżonków może wystąpić do sądu z żądaniem ustanowienia rozdzielności majątkowej, ale tylko z ważnych powodów. Rozdzielność majątkowa powstaje wówczas z dniem oznaczonym w wyroku. Wyjątkowo, można ustanowić rozdzielność z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Dotyczy to szczególnie sytuacji życia małżonków w rozłączeniu.
Pomimo sądowego ustanowienia rozdzielności małżeńskiej, można zawrzeć małżeńską umowę majątkową. W przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej na żądanie wierzyciela jednego z małżonków umowę majątkową małżeńską można zawrzeć po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia, albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności. Zgodnie z art. 27 pkt 6 Ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz.U z 2010 r., nr 90, poz. 594) od pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej pobiera się stałą opłatę w kwocie 200zł.
Umowna rozdzielność ustawowa nie działa wstecz. Obowiązuje od chwili jej zawarcia albo od późniejszego terminu oznaczonego w umowie. Rozdzielność nie jest zatem skuteczna co do wierzytelności powstałych przed zawarciem umowy. Natomiast w stosunku do wierzytelności powstałych po jej zawarciu jest skuteczna tylko wtedy, gdy wierzyciel wiedział o jej zawarciu i rodzaju umowy.
Oprócz umowy notarialnej i orzeczenia sądu, ustawa przewiduje ustanowienie rozdzielności z mocy prawa. Przesłankami powstania rozdzielności jest: ubezwłasnowolnienie (częściowe i całkowite) jednego z małżonków, ogłoszenie upadłości jednego z małżonków lub orzeczenie rozwodu czy separacji. Rozdzielność majątkowa z mocy prawa powstaje z dniem uprawomocnienia się decyzji sądu.
Jeśli ubezwłasnowolnienie zostanie uchylone, postępowanie upadłościowe uchylone, umorzone lub ukończone, a separacja zniesiona, powstanie między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. W przypadku separacji występuje możliwość utrzymania rozdzielności majątkowej na zgodny wniosek małżonków. Gdy małżonkowie zgłoszą zgodny wniosek, sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.
Pozew o ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej należy wnieść do właściwego sądu rejonowego. Co do zasady udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. z ważnych powodów sąd może żądać, żeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. W takim przypadku sąd przy podziale majątku bierze pod uwagę to, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.
