Wskazaniem do wydania wyroku rozwodowego dla sądu jest trwały i zupełny rozkład pożycia. Stan taki następuje, gdy ustały więzi ficzne, psychiczne i gospodarcze. Więzi te mogą ustać w wyniku działania jednego lub obojga małżonków albo mimo ich wspólnej troski o to, by małżeństwo przetrwało. Orzekając rozwód, sąd orzeka, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia.
Na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. Następują wówczas skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Wyrok rozwodowy może zatem nastąpić:Rozwód bez orzekania o winie może być orzeczony przez sąd tylko wówczas, gdy oboje małżonkowie wyrażą na to zgodę. Jeśli któryś z małżonków się sprzeciwi – sąd zobowiązany jest ustalić, kto ponosi winę za rozpad małżeństwa. Może nawet okazać się, że winę ponoszą obie strony.
Rozwód bez orzekania o winie udzielany jest zazwyczaj bardzo szybko. Jeśli między małżonkami nie ma konfliktu w kwestii wysokości alimentów czy opieki nad dziećmi, wystarczy jedna lub dwie rozprawy sądowe. Tak jest, bo sąd nie prowadzi długotrwałego postępowania dowodowego w celu ustalenia winy za rozkład pożycia.
Rozwód bez orzekania o winie ma swoje konsekwencje w kwestii alimentów między stronami. Rozwiedziony małżonek, który pozostaje w niedostatku nie ze swojej winy, może starać się o alimenty od byłego małżonka. Obowiązek alimentacyjny wygasa w tym przypadku po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. Jedynie w wyjątkowych wypadkach obowiązek ten może być przedłużony przez sąd.
Jak wyżej wspomniano, sąd orzeka winę w dwóch sytuacjach:
Omawiając szerzej małżeńską więź osobistą, należy mieć na względzie przede wszystkim integralność osobistego życia małżeńskiego, rozumianego jako duchowa i fizyczna wspólnota małżonków. Naruszenie tej więzi w sferze fizycznej lub duchowej może być podstawą do orzeczenia rozwodu z winy krzywdzącego małżonka.
Postępowanie małżonka winnego rozkładu godzić może ponadto w inne dobra osobiste, charakterystyczne dla życia rodzinnego. W szczególności chodzić może o jego godność (honor, cześć). Specyfika postępowań rozwodowych odnosi wyższe kulturowe mierniki do stopnia ochrony godności kobiety i matki w porównaniu do stopnia ochrony mężczyzny. i tak np. uderzenie, a zwłaszcza pobicie żony przez męża ma istotnie większy wymiar i skutek niż uderzenie czy pobicie męża przez żonę.
Inaczej jest w w sferze agresji lub presji psychicznej. Tu sąd stosuje zdecydowanie mniej zróżnicowane mierniki, aczkolwiek stopień obrazy wywołany użyciem niektórych słów o treści obelżywej, ma nadal większe traumatyczne oddziaływanie w odniesieniu do kobiety.
Mówiąc o dobrach osobistych należy mieć na myśli takie przymioty jak zdrowie, dobre imię, czy nietykalność cielesna. Naruszenia dóbr osobistych mające doniosłość dla rozkładu pożycia dotyczyć mogą także dóbr osobistych członków rodziny: dzieci (np. znęcanie się nad wspólnymi dziećmi) czy rodziców (np. obelżywe traktowanie teściów).
W odniesieniu do ich naruszenia, ocena stopnia naruszenia jest przez sąd dokonywana z uwzględnieniem obowiązujących wzorców kulturowych w danym konkretnym środowisku małżeństwa.
Przedmiotem negatywnego postępowania mogą być także dobra o materialnym charakterze, takie jak przedmioty majątkowe wchodzące do wspólnego majątku. Dobra materialne to też elementy majątku osobistego, o ile są istotne dla życia całej rodziny. Naganne postępowanie polega w tej mierze w szczególności na rażącym braku dbałości o materialną podstawę egzystencji rodziny. Może to stanowić pierwszą przyczynę rozpoczynającą proces rozkładu pożycia.
Wobec powyższego, zaistnienie winy wymaga zawsze zrealizowania jakiegoś zachowania, przyjęcia pewnej postawy sprzecznej z obowiązkami małżeńskimi. Zachowanie to może jednak polegać tylko na samej postawie gotowości do zrealizowania danego czynu i już sama taka postawa może wywołać określony skutek w postaci zakłócenia czy zerwania pożycia.
Stwierdzenie winy wyłącznej ma także miejsce wtedy, gdy w wyroku rozwodowym następuje wskazanie winy tylko jednego z małżonków. Jak wskazał Sąd Najwyższy
„wina nie jest zjawiskiem samoistnym, oderwanym od całokształtu wzajemnego pożycia małżonków. Zwykle końcowy akt porzucenia rodziny poprzedzony jest oziębieniem uczuć małżeńskich, oddaleniem się jednego małżonka od drugiego. Ponadto żadne pożycie małżeńskie nie jest wolne od trudności i konfliktów, co nie uzasadnia jeszcze przyjęcia winy obojga małżonków”.
Mogą wystąpić jednak wypadki ewidentnej, bezspornej i wyłącznej winy (np. zdrada popełniona wobec małżonka, który nienagannie wywiązywał się z wszystkich obowiązków małżeńskich i rodzinnych). Częściej jednak występują sytuacje znacznie bardziej złożone, w których poważne uchybienia były obustronne, narastając stopniowo do poziomu zachowań uniemożliwiających dalsze pożycie stron.
Sąd Najwyższy wskazał, iż
”Orzeczenie o winie, niezależnie od poważnych następstw prawnych, zwłaszcza w zakresie obowiązku alimentacji byłego małżonka, stanowi swoiste podsumowanie i ocenę wspólnego pożycia. Dlatego jego uzasadnienie powinno być szczególnie wyważone i wszechstronnie uargumentowane”.
Wobec tego, zdecydowanie nie jest wystarczająca bardzo ogólna argumentacja. Należy wskazać, jakie fakty dokładnie miały miejsce, kiedy, w jakich okolicznościach itp.
Istnieją przesłanki do wskazania na winę którejś ze stron:
Przesłanki te są oczywiste, jednak żądanie uznania współmałżonka winnym rozkładu pożycia wiąże się z koniecznością przedstawienia dowodów na tę okoliczność. W postępowaniu sądowym rowodu z przeczeniem winy konieczne jest przeprowadzenie dowodów ową winę potwierdzających.
Środkami dowodowymi mogą być na przykład:Czas trwania postępowania dowodowego, a co za tym idzie całej sprawy o rozwód w dużej mierze zależy od aktywności stron tj. rodzaju i ilości zgłoszonych przez nie dowodów. Pamiętać należy, iż druga strona stara się umniejszać swoją winę – a nawet wykazać, że współmałżonek jest również winien. Może nawet wyłącznie winien. Strona ma prawo się przed tym bronić i stać na stanowisku, że sama się nie ponosi winy w żadnym stopniu. W sprawach rozwodowych nie ma stopniowania winy i nawet jeśli wina jednego z małżonków jest większa, a drugiego nieznaczna, Sąd orzeknie rozwód z winy obu stron.
Prawomocny wyrok rozwiązujący małżeństwo przez rozwód daje prawo do zawarcia nowego związku małżeńskiego, skutkuje powstaniem rozdzielności majątkowej, daje prawo do powrotu do poprzedniego nazwiska, a także pozbawia prawa dziedziczenia ustawowego po byłym małżonku.
