Sytuacja, gdy w trakcie trwania małżeństwa urodziły się dzieci, a w chwili rozwodu rodziców są małoletnie jest bardzo powszechna w orzecznictwie polskiego sądownictwa.
W związku z tak zaistniałą okolicznością, konieczne jest uregulowanie władzy rodzicielskiej, a także kontaktów z dziećmi po uzyskaniu wyroku rozwodowego.
Wobec tego, należy jak najszerzej wskazać definicję legalną władzy rodzicielskiej, co będzie miało znaczenie dla całych poniższych rozważań.
Władza rodzicielska jest ogółem obowiązków i praw rodziców względem dziecka. Ma ona na celu zapewnienie dziecku należytej pieczy i strzeżenie jego interesów. Przyjmuje się, że władza rodzicielska to stosunek prawny łączący bezpośrednio rodziców z małoletnim dzieckiem.
I tak – władza rodzicielska przyznaje rodzicom zbiór praw i obowiązków względem dziecka w zakresie:
Mają one być wykonywane zgodnie z zasadą dobra dziecka i interesu społecznego. Kluczowe jest zatem określenie, iż
Oznacza to, że nawet rodzic pozbawiony władzy ma pełne prawo do spotykania się ze swoim dzieckiem i to aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.
Sąd może rozstrzygać kontakty z dzieckiem na różne sposoby:
W takiej sytuacji sąd ogranicza władzę rodzicielską drugiego rodzica do określonych obowiązków, a także uprawnień wobec dziecka.
Jest to działanie polegające na m.in. zobowiązaniu rodziców, a także dziecka do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonywanych zarządzeń, m.in. sąd z powodów trudności w kontaktach z jednym z rodziców może ograniczyć prawa tego rodzica w podejmowaniu decyzji dotyczących kształcenia małoletniego. W takim wypadku sąd określa w sposób zindywidualizowany, do jakich praw i obowiązków w stosunku do dziecka ograniczona zostaje władza rodzicielska drugiego z rodziców. Jeśli jednemu z rodziców, w wyroku orzekającym rozwód, sąd nie powierzył wykonywania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, lecz jedynie przyznał konkretnie określone uprawnienia i obowiązki, wtedy rodzic ten traci status przedstawiciela ustawowego dziecka. Prawo wykonywania wszelkich uprawnień i obowiązków dotyczących tego właśnie przedstawicielstwa posiada tylko ta osoba, której powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej. Z takim stwierdzeniem koresponduje – orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1952 r. w sprawie: C 1814/52 - Sąd rozstrzygając kwestię powierzenia władzy rodzicielskiej jednemu z rozwiedzionych rodziców powinien rozważyć, mając na uwadze wiek dziecka, które z nich daje większą gwarancję troski o fizyczny i duchowy rozwój tego dziecka. Zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa wskazane jest, by dziecko pozostawało pod opieką matki ze względu na jej konstytucję psychiczną, większą uczuciowość i skłonność do jej uzewnętrzniania oraz właściwą matce troskę o zaspokajanie codziennych potrzeb dziecka. Możliwe jest także na podst. Art. 110 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, zupełne zawieszenie wykonywania władzy rodzicielskiej, co następuje, gdy wystąpiła przemijająca przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, czyli taka sytuacja, która powoduje przejściową (ograniczoną w czasie) niemożność sprawowania przez rodziców ich obowiązków względem dziecka, z przyczyn z reguły przez nich niezawinionych, np. na skutek choroby. Zawieszenie wykonywania władzy rodzicielskiej zostanie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie, wtedy wówczas sąd obowiązkowo uchyla zawieszenie i przywraca władzę rodzicielską. W związku z art. 111 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, sąd także może pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców wtedy, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu występowania trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki wobec dziecka. Jest to sytuacja bardzo rzadka, a także trudna do udowodnienia. Z tą tezą korespondują orzeczenia Sądu Najwyższego, m.in.
"Pozbawienie władzy rodzicielskiej zachodzi w każdym wypadku, w którym ze względu na dobro dziecka pozostawienie tej władzy w rękach rodziców nie może być tolerowane” (Postanowienie SN z dnia 15 lipca 1999 r., sygn.. akt. I CKN 341/99),
a także Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2000 r. w sprawie I CKN 834/99 -
Nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu oraz uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka stanowią dostateczną przyczynę pozbawienia władzy rodzicielskiej.”
W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. Istnieją zatem bardzo małe szanse na pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego z rodziców tylko wówczas z powodu rozwodu rodziców małoletniego dziecka.
Jak wskazuje art. 106 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, orzeczenie może po ustaniu małżeństwa ulec zmianie. Powyższe wywody znajdują potwierdzenie w utrwalonej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego: m.in. ,, W sytuacji zmiany wyroku rozwodowego w odniesieniu do wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim decydujące znaczenie ma wzgląd na dobro dziecka, tj. wybranie wśród istniejących warunków - w jakich dziecko mogłoby przebywać - tych, które gwarantują lepsze możliwości jego rozwoju duchowego, psychicznego i fizycznego. Znaczenie ma także wyrażone zdanie przez samego małoletniego” ( Wyrok SN z dnia 11 stycznia 2000 r., sygn. akt. I CKN 1106/99).
W związku z powyższym, jeżeli nie zostało wydane orzeczenie sądu przyznające wyłączne uprawnienie do decydowania o sprawach dziecka tylko temu z rodziców, u którego małoletni przebywa, to uprawniony do kontaktów ma takie same uprawnienia, a więc ma m.in. prawo do decydowania o sposobie leczenia dziecka, podejmowania na równi z drugim rodzicem decyzji w przedmiocie jego edukacji, utrzymywania kontaktu z placówkami oświatowymi i zdrowotnymi, do których małoletni uczęszcza. Niniejszym, jeśli zapada wyrok rozwodowy, a do tej pory każde z rodziców należycie wychowywało dziecko i nic się do tej pory nie zmieniło, wówczas rozwód nie jest jednoznaczny z odebraniem władzy rodzicielskiej.
W braku porozumienia pomiędzy rodzicami w kwestii dotyczącej istotnych spraw dziecka, na podstawie art. 97 § 2 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, rozstrzyga sąd opiekuńczy. Należy jednak pamiętać, że uprawniony nie może bez zgody zobowiązanego spotykać się z dzieckiem w terminach innych niż wyznaczonych w postanowieniu. Dlatego też podkreślić należy, iż sądowe uregulowanie kontaktów z dzieckiem absolutnie nie oznacza pozbawienia, bądź ograniczenia władzy rodzicielskiej. Uprawniony rodzic ma wszelkie kompetencje wychowawcze, prawo do informacji o swoim dziecku z każdej instytucji, do której małoletni uczęszcza, o ile oczywiście sąd nie postanowi inaczej, co potwierdza stanowisko Sądu Najwyższego z dnia 08 września 2004 r. w sprawie IV CK 615/03- osobista styczność z dzieckiem nie jest atrybutem władzy rodzicielskiej i prawo do tego mają rodzice nawet wtedy, gdy władzy rodzicielskiej zostali pozbawieni. Realizacja osobistej styczności z dzieckiem może następować w różnej formie, również poprzez określenie terminów i sposobu spotkań. Dopóki zatem władza rodzicielska nie zostanie rodzicowi lub rodzicom wprost odebrana wyrokiem sądu, rodzice mają obowiązek wychowywać dziecko, odpowiednio nim kierować, troszczyć się o jego fizyczny i duchowy rozwój i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień. Niniejszym, w wyroku orzekającym rozwód sąd ma m.in. obowiązek nie tylko rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków, ale także o kontaktach rodziców z dzieckiem. W praktyce mimo wspólnej władzy rodzicielskiej jedno z rodziców ma większe prawo do kontaktów z dzieckiem niż drugie, gdyż dziecko po prostu z nim zamieszkuje. Może być zatem tak, iż pełną władzę rodzicielską ma zarówno ten, kto z dzieckiem mieszka, jak i ten, kto ma zasądzony kontakt z dzieckiem 2 razy w miesiącu. Niekiedy utrzymywanie kontaktów z dzieckiem jest w istotny sposób zakazane, co dokładnie reguluje Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 07 listopada 2000 r. w sprawie I CKN 1115/00 -
Zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców w dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu, bądź wpływa demoralizująco na dziecko.
O sposobie utrzymywania tych kontaktów, w razie braku porozumienia w tej sprawie między rodzicami dziecka, w przypadku, gdy przebywa ono na stałe u jednego z rodziców, rozstrzygnie sąd. Jeżeli między rodzicami nie ma konfliktu w tym zakresie, rodzice mają prawo wspólnie ustalić te kontakty, kierując się dobrem dziecka i jego rozsądnymi życzeniami. Sąd opiekuńczy, jeśli wymaga tego dobro dziecka, może ograniczyć utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem. W tej materii, sąd może w szczególności zakazać spotykania się z dzieckiem, zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd, ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość oraz zakazać porozumiewania się na odległość. Sąd opiekuńczy, biorąc także pod uwagę dobro małoletniego, może również zakazać całkowitego kontaktu z dzieckiem. Tak, jak w przypadku orzeczenia o wykonywaniu władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może także w tej sytuacji zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów na tych samych zasadach, które przedstawiono powyżej, dotyczących kwestii władzy rodzicielskiej. Wobec powyższych rozważań, istotny jest zatem fakt, iż władza rodzicielska a kontakty z dzieckiem są zupełnie różną materią, występującą często niezależnie od siebie, nieuzależniającą jedną kwestię od drugiej. Można zatem mieć pełną władzę rodzicielską i tym samym ograniczony kontakt z dzieckiem, jak również może występować zupełne pozbawienie władzy rodzicielskiej, której towarzyszyć może uregulowany postanowieniem sądowym kontakt z dzieckiem, niekiedy większy niż ten, posiadany przez rodzica mającego pełną władzę rodzicielską. Wobec tego, całość rozwiązań jest zależna głównie od zaangażowania rodzica w rozwój dziecka na przestrzeni całego życia małoletniego.
